چاپ سنگی را بیشتر بشناسید

چاپ سنگی یا لیتوگرافی یکی از شیوه های چاپ تصاویر در کتابهای قدیمی است که بیش از ۷۰ سال چاپخانه های ایران را در انحصار خود داشت.
نسخه های چاپ سنگی با نسخه های خطی شباهت هایی دارند که در مقاله حاضر ضمن بیان این شباهت ها درباره تاریخ چاپ، تاریخچه چاپ سنگی، روش کار در چاپ سنگی، چاپ سنگی در ایران، و دست‌اندرکاران چاپ سنگی بحث می‌شود . معرفی چاپخانه های دولتی و خصوصی چاپ سنگی، تحول دستگاه چاپ‌سنگی، معرفی مجموعه کتاب های چاپ‌سنگی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی از جهت آمار و موجودی، نحوه ارائه خدمات و پراکندگی موضوعات مختلف چاپ سنگی، مباحث دیگر مقاله است.

نسخه چاپ سنگی با موضوع نبرد عاشورا – مربوط به دوره قاجار

● مقدمه

تفکر و اندیشه و تمایلات انسان او را بر آن داشت که به ثبت و ضبط وقایع و رویدادها بر روی اشیای مختلف از جمله استخوان، سنگ، چوب، … بپردازد تا قادر به نگهداری از آن‌ها و پاسخگوی فطرت انسانی مبنی بر جاودان‌ماندن اندیشه ها باشد. بشر از

مواد متفاوتی برای ضبط دانش استفاده کرده است. در روند تکاملی ضبط اندیشه عواملی مانند دوام، فراوانی، دردسترس‌بودن، نرمی، سبکی، و کم‌حجم‌بودن مواد همواره مد نظر بوده است. نگارش در سیر تکاملی و تاریخی خود از حکاکی بر روی سنگ آغاز و بتدریج به ضبط بر روی طومار پاپیروس و سپس طومار چرمین و پوستی تغییر شکل داد و در انتها با اختراع کاغذ و پیدایش هنر خوشنویسی و نسخه‌نویسی، تا دوران چاپ به تکامل خود ادامه داد. با پیشرفت صنعت و دانش، به کتاب های بیشتری احساس نیاز شد. اختراع ماشین چاپ پاسخی به این نیاز بود. ابتدا کتاب های چاپی سربی با حروف و وسایل ابتدایی منتشر گردید و سپس به دلیل هزینه بالای آن و پاره ای از مسائل، چاپ سنگی مرسوم گردید.
چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با استفاده از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده.

● تاریخچه

از قریب به یک قرن پیش کتاب های ذیقیمتی در گنجینه های عمومی و شخصی و اخیراً دانشگاهی نگهداری می‌شوند که به دلیل نوع چاپ خاصی که دارند اصطلاحاً به کتاب های چاپ سنگی مشهورند. ماشین چاپ سنگی در شکل و کار تقریباً مشابه ماشین چاپ سربی بوده است، جز این که در چاپ سنگی به جای حروف، از سنگ مرمر کنده‌کاری‌شده استفاده می شده است.
چاپ سنگی اولین بار به وسیله آلمانی ها در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع گردید.
«آلویس زنفلدر» ۱ یک آوازه‌خوان تئاتر آلمانی بود که به علت هزینه های
سرسام آور چاپ، برای این‌که بتواند تصنیف هایش را به چاپ برساند به طور تصادفی از طریق کاربرد تیزاب بر روی سنگ های نرم و مسطح و سبک‌وزن کنار رود راین، به روش چاپ سنگی دست یافت.

● چاپ سنگی در ایران

چاپ سنگی از اروپا به ایران راه یافت و نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بود که «عباس میرزا نایب‌السلطنه»، «محمد صالح بن حاج محمد باقر خان شیرازی» معروف «به میرزا صالح تبریزی» را به مسکو فرستاد تا دستگاه چاپ سنگی (تصویر ۱) را با خود به ایران آورد. این شخص دستگاه چاپ سنگی را به تبریز آورد و اولین چاپخانه سنگی را در ایران دایر نمود.
نخستین چاپ سنگی در تبریز، چاپ قرآن در سال ۱۲۵۰ هجری قمری و کتاب «زاد المعاد» در سال ۱۲۵۱ هجری قمری می باشد.
در سال ۱۲۵۹ هجری قمری آقای «عبدالعلی» نامی اسباب چاپ سنگی را با خود به تهران آورد و در همان سال کتاب «تاریخ معجم» و پس از آن «پطر کبیر» را به چاپ رسانید. کتاب «حدیقه‌الشیعه» تألیف «مقدس اردبیلی» یکی دیگر از کتب چاپ سنگی است که در سال ۱۲۶۵ هجری قمری در تهران به چاپ رسیده است. پس از آن چاپ سنگی در مدت کوتاهی در دیگر شهر های ایران رواج یافت، به طوری که به مدت ۵۰ سال، یگانه روش چاپ در ایران محسوب می گردید. تا اواخر دوره قاجاریه هر چه در ایران به چاپ می رسید چاپ سنگی بود.
چاپ سربی در اوائل ظهور، به علت دشواری در چیدن حروف فارسی و غلط گیری و همچنین دقت و ممارستی که لازمه چاپ سربی بود، چندان رواجی نیافت، در حالی که هزینه نازل و سهولت کار با چاپ سنگی، این روش را در مدت کوتاهی بر چاپ سربی مسلط کرد. در چاپ سنگی نقاشان و خطاطان و خوشنویسان می‌توانند با مرکب، هنر خود را در سرلوح، ترنج‌اندازی آغاز و انجام کتاب، و همچنین در تصاویر، به حد اعلای نفاست و زیبایی برسانند.

ابتدا مطالب یا تصاویر مورد نظر با مرکب مخصوص۱ روی کاغذهای مشمع مخصوصی که زرد رنگ بود نوشته می شد. بعد به مدت ۲۴ ساعت در داخل آب نگه داشته می شد و سپس روی سنگ مخصوص که قبلاً ساییده شده و حرارت گرفته و داغ شده بود برگردانیده می شد تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند. سپس بر روی سنگ اسید نیت

ریک ریخته می شد تا محل خالی سنگ (یعنی اطراف نوشته ها) به اندازه یک میلیمتر حل شود و نوشته های روی سنگ به صورت برجسته نمایان گردد.
سپس با غلتک، مرکب بر روی سنگ نقش می بست و با فشار یکسان و یکنواخت سنگ بر روی کاغذ، عمل چاپ صورت می گرفت.
برای آن که در هنگام چاپ، مرکب چاپ اطراف نوشته ها و خط ها را نگیرد از مخلوطی از آب و اسید و محلول صمغ عربی۲ استفاده می شد. استادکار با قلم، جاهای خوب گرفته‌نشده را اصلاح می کرد و به آن صمغ می زد تا برجسته شود. بعد از محکم کردن سنگ با تسمه بر روی ماشین چاپ، کارگر مرکب‌زن با یک غلتک، مرکب را آهسته روی لوح می مالید. کارگر دیگری به نام کاغذگذار، ورق را با احتیاط روی سنگ
می‌گذاشت. چرم گذار با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند. این کار سبب می شد فشار وارد بر تمام سطوح کاغذ، یکسان باشد. دو نفر غلتک‌کش با حرکت غلتک و با یک فشار عمودی، عمل چاپ را انجام می دادند. کاغذ بردار، کاغذ چاپ‌شده را بر می‌داشت و لایه‌گذار، یک لایه میان ورقه های چاپ‌شده می گذاشت تا کاغذهای چاپ شده زودتر خشک شوند.
ماشین قادر بود ساعتی ۲۰۰ برگ چاپ کند و با هر سنگ هفتصد برگ چاپ می‌شد. در پایان، سنگ ساب‌ها سنگی را که یک بار از آن استفاده شده بود، از چاپ در
می آوردند، آن را گرم می کردند و سپس با یک سمباده زبر به اندازه کف دست، آنقدر روی سنگ می ساییدند۱ تا نوشته ها کاملاً پاک شود. بعد از آن با اسید رقیق، آن را
می شستند تا برای مرحله بعدی که شامل نوشتن، تیزابکاری و… است آماده باشد(تصویر۲).

● دست‌اندر کاران چاپ سنگی

به‌طور کلی در یک کارگاه چاپ سنگی معمولاً دو دسته افراد که تعداد آن‌ها به ۱۸ نفر می رسید کار می کردند:
ـ افرادی که تهیه مطالب، کشیدن تصاویر و آماده کردن سنگ چاپ را به عهده داشتند، شامل: خطاطان، نقاشان، تهذیب‌کاران، سنگ تراش ها و تیزاب‌کاران؛
ـ افرادی که در فرایند چاپ به فعالیت می پرداختند، مانند استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم ‌گذار, غلتک‌کش، کاغذ بردار، لایی‌گذار، و تعمیرکار.
علاوه بر نویسندگان، نقاشان، خطاطان و تذهیب کاران، افراد دیگری در امر چاپ دخیل بودند؛ مانند:
۱) چاپخانه دار،
۲. سفارش‌دهنده کتاب،
۳) ناشر (اهتمام کننده)،
۴) بانی چاپ (به سرمایه …)،
۵) مصحح چاپ،
۶) مباشر چاپ،
۷) غلط گیر.
● دلایل برتری چاپ سنگی بر چاپ سربی
۱) کمتر بودن اشتباه در چاپ سنگی،
۲) هزینه کم و سهولت کار با چاپ سنگی،
۳) استفاده از لوازم و ادوات داخلی (در حالی که چاپخانه های سربی نیاز به ابزار و ادوات وارداتی داشتند)،
۴) رواج خـوشنـویـسی به عـنوان یکی از هنرهای بزرگ ملی ایران و دیگر ممالـک
اسـلامی (موردی که بـا رواج چـاپ سـربـی در حال از بین رفتن بود، و از این رو به
چاپ سنگی اهمیت بیشتری داده می شد)،
۵) تأکید بر انتشار کتاب های دینی، احادیث، اخبار و ادعیه، و … که با چاپ سنگی بهتر از کار در می آمد.
● چاپ سنگی و دارالفنون
در سال ۱۲۶۶ هجری قمری اولین سنگ بنای دارالفنون به همت میرزا تقی خان امیرکبیر گذاشته شد. استادان و معلمان خارجی دارالفنون موظف بودند در زمینه علم و فن خود، کتابی را به فارسی ترجمه کنند که همه این کتاب ها در چاپخانه سنگی دولتی این مدرسه چاپ می شد.
چاپخانه سنگی دارالفنون یا «دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه طهران» در اواخر سال ۱۲۶۸ قمری تأسیس گردید. این چاپخانه در ابتدا دارای دو دستگاه ماشین چاپ بود که هر دو از هندوستان وارد شده بودند.
علاوه بر چاپ کتب درسی، «علیقلی خان مخبرالدوله» در سال ۱۲۹۹ هجری قمری اقدام به انتشار روزنامه ای به نام «دانش» کرد. چاپخانه دارالفنون تا سال ۱۳۲۶ هجری قمری دایر بود و بعد به دلایلی از فعالیت باز ماند. تا حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری بین ۳۰ تا ۴۰ کتاب درسی در این چاپخانه به چاپ رسید. جنس کاغذ کتاب ها نسبتاً نامرغوب و به دلیل محدودیت تیراژ، جلد اغلب آن‌ها از مقوای ضخیم بود تا از آسیب‌پذیری کتاب ها جلوگیری شود.
از جمله کتاب های اولیه که در این کتابخانه چاپ شده است می‌توان به «تشریح بدن انسان» تألیف دکتر «پولاک» و «زبده الحکمه» ترجمه «علیقلی خان حکیم الملک» و «جلاء‌العیون» اشاره کرد.

● چاپ سنگی و روزنامه

«میرزا صالح شیرازی» چاپ و انتشار روزنامه را در ایران رواج داد. نخستین روزنامه چاپ‌شده در ایران ورقه ای با چاپ سنگی به نام «اخبار و وقایع» بود که در محرم سال ۱۲۵۳ قمری در تهران به طبع رسید.
کتاب های چاپ سنگی با نسخه های خطی مشابهت هایی دارند که از جمله می‌توان به تذهیب، تشعیر، جلدبندی نفیس، صفحه‌بندی، جدول‌بندی، صفحه عنوان، کاتب و تاریخ کتابت اشاره کرد. با این همه به سبب محدودیت هایی که در چاپ سنگی وجود دارد تنوع و کثرت تذهیب در آن‌ها کمتر از نسخ خطی است.

در کتاب های چاپ سنگی نیز مانند نسخه های خطی، صفحات جدول بندی شده‌اند، به طوری که دو قسمت متن و حاشیه کاملاً از هم مجزا هستند. جدول شامل دو یا چند خط است که نوعی زیبایی و نظم به صفحه کتاب می دهد. حاشیه که شکل ستونی پیدا می کند، جایگاهی برای توضیحات واژه های متن، نقد صاحب نظران، پانوشت، اثری مجزا، یا تعلیقه و شرح بر متن اصلی است. معمولاً نوع خط حاشیه‌ها با خطِ نوشته های متن متفاوت است. نوشته حاشیه به شکل نقوشی چون ترنج های کوچک، لچک، یا شکل های گیاهی و هندسی است.
بیشتر نسخه های چاپ سنگی مانند نسخ خطی، فاقد صفحه‌شمار هستند. نظم اوراق کتاب را با کلمه پاصفحه ای مشخص می کردند و نخستین کلمه سطر اول صفحه دوم را در گوشه چپ پایین صفحه اول می نوشتند که با مطابقت این واژه در هر صفحه، نظم آن مشخص می گردید. بعدها در کتاب های چاپ سنگی، شماره گذاری صفحات نیز مرسوم شد. در کتاب های چاپ سنگی صفحه عنوان نیز وجود ندارد و مشخصات (نام مؤلف، کاتب، تاریخ نگارش، نام مطبعه، تاریخ چاپ، و غیره) در پایان آخرین صفحه ذکر
می شده است.

کاتبان و تاریخ کتابت نوشته های آن‌ها نیز از عناصر خاص کتب چاپ سنگی است که در پایان متن، زیر عنوان «راقم سطور»، «رقم از»، «کتبه العبد الاقل الجانی» و «حرّر» … ذکر می شده است.

روزنامه وقایع اتفاقیه مربوط به دوره قاجار که بدستور امیرکبیر و توسط میرزا صالح شیرازی به چاپ می رسید

● تصویر در چاپ سنگی

تصاویر در چاپ سنگی به صورت گراور است و واژه «رقم» و «راقم» در زیر این تصاویر به مفهوم «نقاشی» و «نقاش» است. نقاشان و مُذهّبان به تناسب موضوع به تذهیب و نقاشی در کتب چاپ سنگی می پرداختند و با الهام از محیط خود و جامعه، صحنه ها و رویدادها را به تصویر می کشیدند و عادات و رسوم مردم زمان خود را معرفی می نمودند، مانند شکل و نحوه پوشاک مردان و زنان، مجالس مهمانی و وعظ، آیین خاکسپاری، و … به طور کلی نقاشی های کتاب های چاپ سنگی را به سه دسته می‌توان تقسیم بندی کرد:
۱) نقاشی های عامیانه و واقع گرا (زندگی روزمره مردم و درباریان)،
۲) نقاشی های اسطوره های افسانه ای (وقوع جنگ ها و پیروزی و شکست، جوانمردی)،
۳) نقاشی های مذهبی (مانند زندگانی امامان و مصایبی که بر آن‌ها وارد شده است).
یکی از جالب ترین نمونه های چاپ سنگی مصور، چاپی از کتاب خمسه «نظامی» است که در ۶۰۲ صفحه در سال ۱۳۰۱ هجری قمری به چاپ رسیده است. در این کتاب ۱۲ سرلوح در آغاز هر قسمت و پنج مجلس تصویر که بیشتر آن‌ها نقاشی «مصطفی» است آمده که ویژگی ممتازی به این کتاب می بخشد.
● موضوع بندی کتاب‌های چاپ سنگی
موضوعات اصلی کتاب های چاپ سنگی عبارت‌اند از:
مسائل اسلامی نظیر قرآن و اخلاق اسلامی؛ مسائل شیعی نظیر حقوق شیعی، اصول فقه شیعه، …؛ ادبیات فارسی شامل دیوان ها، تذکره ها، و …؛ ادبیات عرب، شامل صرف و نحو؛ پزشکی (پزشکی سنتی)؛ تاریخ و جغرافیا؛ زندگی‌نامه ها؛ فلسفه و منطق؛ تصوف و عرفان؛ جنگ.

● قطع کتاب‌های چاپ سنگی

اندازه و قطع کتاب های چاپ سنگی بسته به اندازه کاغذ هایی بود که برای این منظور در نظر گرفته می شد.
به طور کل می‌توان قطع این گونه کتاب ها را بر اساس جدول زیر تقسیم بندی نمود:
بازو بندی اندازه (تقریباً :۳۰*۲۰ میلیمتر) بغلی اندازه تقریباً: (۴۰*۶۰ میلیمتر)
جانمازی اندازه (تقریباً: ۷۰*۱۲۰ میلیمتر) حمایلی اندازه (تقریباً: ۷۰*۱۲۰ میلیمتر، که در زیر لباس به صورت حمایل آویزان می‌شد)
رقعی اندازه (تقریباً: ۱۶۰*۲۲۰ میلیمتر) وزیری کوچک اندازه(تقریباً: ۱۶۰*۲۲۰ میلیمتر)
وزیری اندازه (تقریباً: ۱۶۰*۲۴۰ میلیمتر) وزیری بزرگ اندازه (تقریباً: ۲۰۰*۳۰۰ میلیمتر)
سلطانی اندازه (تقریباً: ۳۰۰*۴۰۰ میلیمتر) رحلی کوچک اندازه(تقریباً: ۲۵۰*۴۰۰ میلیمتر)
رحلی بزرگ اندازه(تقریباً: ۳۵۰*۶۰۰ میلیمتر) رحلی اندازه(تقریباً: ۳۰۰*۵۰۰ میلیمتر)
خشتی (طول و عرض کتاب در اندازه مساوی)

● چاپ سنگی و کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

نظر به این که کتاب های چاپ سنگی و سربی قدیم، کتاب های دوره انتقال از نسخ خطی به نسخه چاپی محسوب می‌شوند، همواره این کتاب ها به جهت ویژگی و شرایط خاص (نظیر نوع چاپ، خط، تاریخ کتابت) از اهمیت و ارزش والایی در مجموعه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی برخوردار می باشند.

اهتمام و عنایت مسئولان فرهنگی آستان قدس رضوی به این مجموعه گرانسنگ و ارزشمند به عنوان یکی از ذخایر غنی و مکتوب، سبب گردید تا حفظ، نگهداری و حراست این مجموعه بیش از هر زمان دیگر مد نظر قرار گیرد.
با تصمیم هیئت مدیره سازمان، کار جمع آوری، شناسایی و گردآوری این گونه کتاب‌ها در یک مخزن مجزا و مستقل از تمامی واحد های فرهنگی آستان قدس، از سال۱۳۸۳در رأس فعالیت‌‌‌های «اداره مخطوطات» قرار گرفت و به لطف خداوند کریم این مجموعه در کنار مخزن خطی ایجاد شد تا به عنوان یکی از ارکان اداره مخطوطات به اساتید، دانش پژوهان و دانشجویان خدمت کند.
قطعاً تصمیم در خصوص گردآوری این کتاب ها بر اساس بینش و آینده‌نگری وسیعی بوده است، ولی آنچه می‌توان در یک نگاه کلی به آن پی برد، معیارهای زیر است که راه را برای استقلال و غنای این مجموعه هموار نموده است:
۱) تخصصی‌نمودن مجموعه به منظور استفاده محققان و دانش‌پژوهان؛
۲) حفاظت و نگهداری فیزیکی با توجه به شرایط خاص این کتاب‌ها (قدمت، نفیس بودن، …)؛
۳) کنترل و رعایت استاندارد از نظر رطوبت، گرما، نور که لازمه سلامت و حفاظت این گونه کتب است؛
۴) امکان مقابله و بررسی کتاب‌ها به منظور تهیه کمبودها و رفع نواقص؛
۵) ایجاد امکان برای محققانی که تمایل به مقایسه، مقابله، و مطالعه کتاب‌های خطی سنگی دارند.
اکنون مخزن کتاب‌های سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با مجموعه ای بالغ بر ۲۷۰۰۰ نسخه در موضوعات مختلف یکی از بزرگ‌ترین و غنی‌ترین مخازن چاپ سنگی در ایران و بلکه در جهان محسوب می گردد. بسیاری از این کتاب ها توسط بانیان، واقفان و خیّران در دوره های مختلف به کتابخانه مرکزی اهدا گردیده است.
تمامی کتاب های موجود در این مخزن در موضوعات دهگانه رده بندی گردیده‌اند. جدول زیر تعداد کتاب های چاپ‌شده در هر موضوع را نشان می دهد. پراکندگی نشان داده‌شده در جدول بیانگر این واقعیت است که عمر کوتاه چاپ سنگی در ایران و بی‌توجهی سیاستگذاران آن دوران در جذب و استقبال از علوم جدید سبب گردید در بعضی موضوعات (بخصوص فلسفه، هنر، و علوم اجتماعی)، چاپ ها بسیار کم و نازل باشد.
آمار موجودی کتاب‌های چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی به تفکیک موضوع
موضوع کد رده بندی درصد تعداد
مرجع ـ کلیات ۰۰۰ ۲ ۵۲۸
فلسفه ـ روان شناسی ۱۰۰ ۵/ ۳ ۹۲۵
ادیان ۲۰۰ ۶۱ ۱۶۱۲۱
علوم اجتماعی ۳۰۰ ۵/ ۰ ۱۳۲
زبان ۴۰۰ ۷ ۱۸۵۰
علوم خالص ۵۰۰ ۵/ ۱ ۳۹۶
علوم نظری ۶۰۰ ۵/ ۲ ۵۳۸
هنر ۷۰۰ ۱۸
ادبیات ۸۰۰ ۱۴ ۳۸۳۲
تاریخ جغرافیا ۹۰۰ ۸ ۲۱۱۴
تعداد کل ۲۶۴۲۸
تعداد کتاب‌های چاپ سربی قدیم ۱۴۴ نسخه
تعداد کتاب‌های درسی قدیم ۱۶۰۰ نسخه
● چند نمونه از قدیمی ترین کتاب‌های چاپ سربی قدیم و چاپ سنگی در مخزن چاپ سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی:
▪ عنوان کتاب: جهادیه سربی قدیم (تصویر ۴)
ـ مؤلف: میرزا بزرگ سید عیسی بن محمد حسن قائم مقام
ـ موضوع: فقه
ـ محل چاپ : تبریز
ـ تاریخ چاپ: ۱۲۳۴ قمری
ـ نسخ ۱۶ سطری دارای ۷۶ صفحه، جلد پارچه ای اندازه ۲۱*۵/ ۱۳ سانتیمتر رقعی
ـ واقف: تاج ماه بیگم
ـ تاریخ وقف: ۱۲۶۳
▪ عنوان کتاب: جامع بهادرخانی (تصویر۵)
ـ مؤلف: مولوی ابوالقاسم غلامحسین ملا فتح الله جونپوری
ـ موضوع: ریاضی، نجوم
محل و تاریخ چاپ: کلکته، ۱۲۵۰ قمری
ـ خط: نستعلیق ۲۵ سطری، دارای ۷۲۰ صفحه، جلد پارچه ای با عطف و گوشه تیماج، اندازه ۵/ ۱۳*۲۴ سانتیمتر رحلی دارای تصاویر هندسی
ـ واقف: حاج سید محمد
ـ تاریخ وقف: ۱۳۰۹ قمری
▪ عنوان کتاب: شاهنامه (تصویر ۶)
ـ مؤلف: حکیم ابوالقاسم فردوسی
ـ موضوع: ادبیات
ـ تاریخ چاپ: ۱۳۲۶ قمری
ـ محل چاپ: تهران
ـ ناشر: چاپخانه آقا سید مرتضی
ـ خط: نستعلیق ممتاز، ۶ ستونه ۳۳ سطری دارای مجالس تصویر
ـ کاتب: میرزا محمد حسین بحار الکتاب، ۶۸۰ صفحه
ـ جلد: تیماج مشکی، اندازه ۴۴*۳۳ سانتیمتر سلطانی
ـ واقف: بنیاد مستضعفان، ۱۳۶۷
▪ عنوان کتاب: قطعات الجواهر در تعلیم خط نسخ (تصویر ۷)
ـ مؤلف: عبدالرحمن بن حاجی محمد روشن خان شاکرین
ـ موضوع: آموزش خط
ـ محل و تاریخ چاپ: کانپور، ۱۲۷۰ قمری
ـ خط: مقدمه کتاب به نستعلیق، صفحات به نسخ جلی مختلف السطر
ـ جلد: پارچه ای، اندازه ۲۷*۱۸ سانتیمتر وزیری
ـ واقف: حاج سید محمد در ۱۳۰۹ قمری
ـ نمونه کتاب درسی: در موضوع پزشکی
▪ عنوان کتاب: تشریح بدن الانسان (تصویر ۸)
ـ مؤلف: ادوارد یاکوب پولاک
ـ موضوع: کالبد شناسی انسان
ـ محل و تاریخ چاپ: تهران، دارالفنون، ۱۲۷۰ قمری
کتاب شامل یک مقدمه و پنج مقاله در علم تشریح می باشد
ـ خط: نستعلیق خوش، ۱۴ سطری، اندازه ۵/ ۱۷*۱۱ سانتیمتر واقعی
دارای جداول تشریح و واژه نامه
ـ کاتب: عبدالجلیل بن زین العابدین اصفهانی

احمد رفیق
مسعود بهمن آبادی

منابع
افشار، ایرج، (۱۳۴۴). سیر کتاب در ایران. تهران: امیر کتاب.
بابازاده، مشهد (۱۳۸۱). «چاپ سنگی»، دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، جلد۱، صفحه ۷۱۱ـ ۷۰۹.
بخشی، مرجان (۱۳۸۱). معرفی ۲۰ نوع چاپ از چاپ‌های دستی، پایان‌نامه فوق لیسانس، مرکز آموزش عالی فرهنگیان ثامن الحجج (ع)، مشهد.
دانشور، هوشنگ (۱۳۵۶). صنعت چاپ. تهران: سازمان جغرافیایی کشور.
مبارکه، سهیلا (۱۳۷۸). مطالعاتی در تاریخ چاپ فن، فرایند، کاربرد. (بی جا): گلشن راز.
سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین (۱۳۷۹). دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: فرهنگ معاصر.
سلطانی‌فر، صدیقه (۱۳۷۶). فهرست کتب درسی چاپ سنگی موجود در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران: کتابخانه ملی.
صافی، قاسم (۱۳۶۸). از چاپخانه تا کتابخانه. تهران: دانشگاه تهران.
میرزا گلپایگانی، حسین (۱۳۷۸). تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران. تهران: گلشن.

اگر بدنبال نقوش چاپ سنگی در قالب فایل وکتور هستید روی متن زیر تصاویر زیر کلیک کنید

نقوش چاپ سنگی – سری اول – – – – – – – – – – – – – – – – نقوش چاپ سنگی – سری دوم

موتیف را در شبکه های اجتماعی ببینید .عضو شوید و از سایت موتیف هدیه های ارزشمند بگیرید.